DHALLINYARADA CUSUB

Dunida aynnu kunool nahay, xilli waliba waxaa usookaca jiil cusub oo nolosha iyo waayaha dunida wax kabeddela.
Dalkeenna hooyana dunidaas ayuu kamid yahay, laakiin dalalka adduunku waa kala dad wanaagsan yihiin, waana kala nasiib badan yihiin.
Waayadii dambe, dalkeenna waxaa kuhabsatay, waxaana kaharnay dunida, dhinac kasta oo nolosha ah. Sababuhu aad ayey ubadan yihiin, laakiin waxaa asal u ah, jiilkii xilligaas hoggaanka uhayey ayaa guuldarraystay, markii ay maarayn waayeen dhibaatooyinkii siyaaso-dhaqaale iyo kuwii deegaan-siyaaso ee dalka kudhacayey.
Sidaas daraadeed, dhibaatadii ugu xumayd ama saamayntii ugu xumayd waxy dhacday dhallinyaradii cusbayd, ee ay ahayd iney hoggaanka dalkooda lawareegaan. Inkastoo muddo dheer uu dalkeennu kamaqan yahay saaxadda siyaasadeed ama dhaqaale ee dunida, dalkuna uu maxmiyad caalami ah galay, haddana xaalado badan kuwaan hadda kaqallafsan ayaa laga soogudbay.
Waxaa dhintay, barakacay ama dibedda uqaxay intii badnayd dadkii kunoolaan jirey jamhuuriyaddii xorta ahayd ee Somalia la oran jirey. Marka laga reebo dadka reer miyaga ah, oo aad tiradooda iyo tayadooduba uyaraatay, majirto ama aad ayey uyaryihiin qoysas Soomaaliyeed oo sinabada ugu negaaday halkii ay degganaayeen wixii kadambeeyey 1991, xilligaas oo ay meesha kabaxday dawladdii dhexe ee jamhuuriyaddii xorta ahayd ee Somalia. Dadka ugu badani waa kuwa dalka gudohiisa kubarokacay, dalalka deriska ah xeryo looga furay, Yurub iyo Maraykan uqaxay, ama badaha kuqarraqmay. Dadkaasi haddii laysku daro, waxay kabadan yihiin kuwii kunegaaday degaamadoodii ay hore ugu noolaayeen, gaar ahaan Magaalooyinka iyo dhulkii Beeraha, oon hadda jirinba, ama aad uyar.
Dhallinyaradii kusoo aaday waqtiyadaas 40 ka sannadood ah, intii ugu badnayd naftoodii ama dadkii ay jeclaayeen ayey kuwaayeen dagaalladii iyo dawlad la'aantii dalkeenna kuhabsatay muddadaas dheer. Qaarkood waa kucayroobeen, qaarkoodna dhimirkooda ayaa xumaaday, oo siwanaagsan umafikirikaraan, ama dharka ayeyba tuureen, oo qashinka ayey waddooyinka ka aruuriyaan.
Marka aan usoonoqonno inta isuhaysata iney kasamata baxday dagaalladii sokeeye, lagana reebo kuwii waqtigoodii kuwaayey dawladla'aanta, oo hadda odayoobay, waa kuwa ay hadda qormadaydu ay kusaabsan tahay, marka loo eego dhallinyaradii iyaga kahorreysay, ee kusoo kifaaxay dawladnimada iyo rajada.
Marka ugu horraysa, majirto, ama aad ayey uyartahay waxa kadhexeeya ee ay wadaagaan, ama  aad ayey uyaryihiin, marka laga reebo da'da ama xilliga ay dhasheen, oo dhib iyo tacab ahaa.
Waxaa ugu daran, haddii ay dhallinyaradii hore kunaalooon jireen Hal dal, Hal calan, Hal dawlad, Hal madaxweyne, Hal diin, ama Nabad iyo degganaansho, kuwaani intaas oo dhan mahaystaan ama mawadaagaan. Waxaa samaysmay calammo iyo calaamado dawlad goboleedyo, iyo madaxweynayaal maamul goboleedyo, qaarkood ka awood badan yihiin madaxweynaha sheegta inuu kulligood xukumo. Haddii berigii hore dadku ay kulligood Muslimiin ahaayeen, maanta gaal ahaan ayaa laguu dilayaa, xittaa haddaa kudhawaaqaysid inaad Muslim tahay, ama aad ashahaadanaysid. Culimmo waaweyn ayaa xittaa gaal ahaan loodilayaa.
Marka siyaasadda oo lagu kala tagay laga reebo, oo dhaqanka iyo caadooyinka loosoo noqdo, dhallinyaradaani waxy kaliya oo kasiman yihiin dhanka Qabiilka. In qofkasta oo dhallinyaro ahi uu leeyahay qabiil ugooniya iyo maamul goboleed ugooniya, oo mararka qaarkood aan lakala garanayn (maamul goboleedyadu waxy usamaysan yihiin qaab Qabiil).
Dhibaatada kaleeto oo dhallinyarada cusub ay wejehayaan waxy tahay, iyagoo kukala qaybsan fikirka iyo wacyiga, inkastoo ay Hal waddan, Hal maamul goboleed ay kuwada nool yihiin, ama Hal qabiilba kasoo jeedaan. Sida aan ognahay, Qabiilku wuxuu inta badan kamidaysan yahay Xumaanta, ama sida Qabiillada kale laysaga celiyo ama loodulmiyo, laakiin waa yartahay Qabiil iskuraacsan waxyaabaha wanaagsan, ama xittaa siyaasi wanaagsan sooxulan Kara. Dhallinyarada maanta waxay kasoo kala baxeen dugsiyo kala duwan oo ay kujiraan kuwa quraanka iyo kuwa iskoolladuba. Waxaase kala duwan Macalimiinta, waxa ay dhigayaan, iyo sida ay udhigayaanba. Inkastoo macallinka kuudhigaya Qur'aanka uu raacayo kitaabka Quraanka, laakiin sida uu kuugu sharraxayo, ama Aayadaha Qur'aanka ee uu sooxulanayo, ayaa saamayn Gaara yeelan Kara. Iskoollada laftigooda, kuwa kasoo baxay xeryaha qaxootiga Kenya, kuwa qurbaha Yurub iyo Amerika kasoobaxay, iyo kuwa dalka gudihiisa kasoobaxay, wax shaqo ah iskuma laha, oo qaarkasta waxaa loosawiray duni nooc kaleeto ah. Kuwa dalka gudihiisa waxkubarta xittaa aad ayey ukala duwan yihiin.
Muddooyinkii dambe, dugsiyada waxbarashada waxay gacanta ugu jiraan ururro diini ah, oo kulligood dibedda laga maalgaliyo, qaarkoodna khatar yihiin, oo fikrado xagjir ah ardada karaarida.
Maanta aad ayey u adagtahy in dhallinyada Soomaaliyeed ay naftooda uhuraan calankooda iyo ciiddooda, waxaase aad ufudud inuu naftiisa uhuro wax aanu garanayn, oo uu kugu jihaado, adiga oo Muslim ah, oo uu kudilo, isagoo uhaysta inuu kugu janno tagayo. Haddii Aabbahay lasoo noolayn lahaa, oo aan uga sheekayn lahaa xaaladda jirta, markale ayuu iska dhiman lahaa, qarracan awgiis. Waxaase sheekadayda dhegaysan lahaa AU Awowgay Shirwac Guuleed, oo sidirqi ah kaga bedbaaday xasuuqii Ina Cabdille Xasan, oo waday Jihaadka maanta dalkeenna kajira oo kaleeto. Waxaanse xasuuqaas kabedbaadin, qoyskii iyo eheladii, AU Ayeyday Cawrala Buraale, oo kulligood ay Daraawiish laysay, labo hablood oo cararay mooyaane.
Ilaahey haw gargaaro dhallinyarada cusub ee maanta dalkeenna kajirta, kuwaasoo aan haysan wax ay wadaagaan, oo ay naftooda uhurikaraan, diffaaca iyo dalkooda iyo diintoodaba dhahoo, waayo waysku khilaafsan yihiin, waxaana uga qiima badan Qabiilkooda iyo Siyaasigooda tuugga ah, oo ay laqaybsadaan waxa uu soodhaco.

Suufi Cawl, Somali Consultant and Independent Researcher and Trainer.
Reach me at samotalis2018@gmail.com